Mechanizmy iluzji i zaprzeczeń, to forma mechanizmów obronnych charakterystyczna dla objawów uzależnienia. Powstają jako efekt emocjonalnych trudności, wywołanych głównie lękiem przed zidentyfikowaniem problemów uzależnienia.
To uzasadnienia, które pełniają funkcję rozwiązywania ambiwalencji powstałej w wyniku aktywności uzależnieniowej sprzecznej, z potrzebami psychologicznymi, interpersonalnymi i wartościami. Określane również mianem błędów poznawczych, myślenia życzeniowego. Służą redukcji dysonansu poznawczego i utrzymaniu spójnego obrazu siebie (w tej sytuacji obrazu pozornie spójnego). Ich działanie utrwala i pogłębia problem uzależnienia, prowadząc do coraz silniejszych zmian w osobowości, innych konsekwencji psychicznych i fizjologicznych uzależnienia.
Proste zaprzeczenie, które polegają na podtrzymywaniu przekonania na temat nieistnienia określonego niepożądanego zjawiska lub zachowania. Osoba uzależniona przeczy faktom świadczącym o nadużywaniu i konsekwencjom nadużywania: poprostu źle się czułem z powodu zatrucia pokarmowego; wypiłem tylko lampkę, miałem gorszy dzień i dlatego mnie tak scięło; nie mam problemu, robisz ze mnie alkoholika.
Racjonalizowanie, to forma uzasadniania własnych zachowań, która ma na celu zmniejszenie odpowiedzialności, zaprezentowanie własnego postępowania w dobrym świetle. Służy przedstawieniu wyjaśnień, które umniejszają problem nadużywania. To również forma alibi przecząca racjonalnemu obrazowi sytuacji: piję bo ma dużo stresu, poprostu ludzie czasem muszą odreagować; jak bym był alkoholikiem, to piłbym codzinnie; marihuana to środek ziołowy, leczniczy nie uzależnia tak jak alkohol.
Intelektualizowanie – polega na tworzeniu uogólnień, spekulacji intelektualnych, teoretycznej analizy w celu uniknięcia emocjonalnego zmierzenia się z trudnością nadużywania: lekarze nawet zalecają wino na poprawę krążenia, ludzie którzy palą są spokojniejsi, statystycznie więcej osób umiera z powodu alkoholu, niż innych środków; w Holandii THC jest zalegalizowane; w tych czasach wszyscy ludzie grają.
Fantazjowanie – nierealne wyobrażenia związane z uzależnieniem. Narracja fantazjującej, uzależnionej osoby może sprowadzać się do deklaracji: mogę w każdej chwili przestać, kiedy tylko zechcę. Fantazje mogą dotyczyć również nierealistycznych planów na przyszłość: nasze życie się zmieni, będę innym człowiekiem, nie zawiodę cię więcej.
Minimalizowanie – umniejszanie wstydliwych lub lękowych faktów wynikłych pod wpływem środków psychoaktywnych: piłem tylko wytrawne wino, coś innego mysiało mi zaszkodzić; wypaliłem tylko jednego jointa, to nie jest narkotyk; korzystam tylko od czasu do czasu; grałem tylko godzinkę dzisiaj.
Obwinianie – poszukiwanie innych osób odpowiedzialnych za własne nadużywanie: gdyby mnie tak nie irytowała, to nie musiał bym odreagować; wyprowadzają mnie z równowagi w tej pracy.
Koloryzowanie wspomnień – wspominanie wyłącznie przyjemnych elementów z okresu nadużywania, ubarwianie zdarzeń, zgodnie z aktualnymi potrzebami w celu uniknięcia konfrontacji z trudnym tematem: to była genialna zabawa, mogłem w końcu odreagować.
Odwracanie uwagi – zmiana tematu rozmowy, która porusza niewygodne dla osoby uzależnionej tematy: przyjrzyj się sobie, zobacz jakie ty masz problemy; zwracają mi uwagę a sami używają.
Marzeniowe planowanie – tworzenie wizji i planów na przyszłość, które z reguły są mało realistyczne: nie potrzebuje specjalisty, sam sobie poradzę; wystarczy, że ograniczę; od jutra nasze życie będzie wyglądało inaczej, biorę sie za siebie.
Dotykanie mechanizmów uzależnienia często wywołuje frustrację i złość osoby nadużywającej. Jednym z najpowszechniejszych wskaźników problemów nadużywania, jest przedkładanie używania substancji nad obietnice, dbałość o relacje interpersonalne, pracę, troskę o innych. Jeśli w związku z tematem alkoholu w relacjach partnerskich, rodzinnych lub innych dochodzi do sporów i konfliktów, to wskazane jest przeprowadzenie szczegółowej diagnostyki w celu rozeznania poziomu używania i ewentualne wprowadzenie odpowiedniej terapii.
Opracował: Cezary Barański, Akademia Terapii Motywującej, na podstawie: B.T. Woronowicz, Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia.