Silny stres połączony z zagrożeniem życia, przekształca się często w dolegliwości znane pod postacią Zaburzeń Stresu Pourazowego – PTSD. Zjawisko to zostało opisane i sklasyfikowane przez naukę dopiero w ostatnich dwóch dekadach poprzedniego stulecia. Coraz częściej staje się obszarem badań w związku z objawami, jakich doświadcza coraz większa grupa osób w sytuacjach zagrożenia życia, utraty bliskiej osoby oraz w wypadkach komunikacyjnych, które dynamicznie narastają w wielu krajach.
W ostatnich latach coraz więcej przypadków jest diagnozowanych wśród przedstawicieli służb ratunkowych, interwencyjnych, w przypadku osób doświadczających przemocy.
Doświadczania pandemii ostatnich tygodni, według prognoz naukowców, będą skutkować na całym świecie kolejną „pandemią dolegliwości psychicznych”, w tym znaczną ilością problemów ze spektrum PTSD, na skutek szeregu traumatycznych wydarzeń, które niesie ze sobą to ekstremalne zjawisko.
Objawy stresu pourazowego są psychologiczną odpowiedzią organizmu na wydarzenia, które w sposób bezpośredni lub pośredni zagrażają ludzkiemu życiu lub poważnemu uszczerbkowi na zdrowiu. Badania wskazują, że ok. 10% ludzi w ciągu życia doświadcza objawów spełniających kryteria stresu pourazowego, a niemalże 100% osób doświadcza sytuacji traumatycznych, które mogą, ale nie muszą przeistoczyć się w zaburzenie stresu pourazowego (PTSD).
Dane badawcze wskazują, że do 40% osób doświadcza przemocy fizycznej lub doświadczyło napadu; ponad 60% zranienia lub szokującego wydarzenia. Podobna liczba osób raportuje o traumatycznych zdarzeniach, których doświadczyli bliscy lub znajomi. Ponad połowa badanych doświadczyła nagłej, niespodziewanej śmierci bliskiej osoby.
Wydarzenia przedstawione powyżej nie muszą rozwinąć się do poziomu zaburzenia stresu pourazowego (PTSD): spośród osób doświadczających poważnych wypadków u około 10-20% osób rozwinie PTSD, u pozostałych osób objawy samoistnie ustąpią.
Zaburzenia stresu pourazowego nie są powszechnie leczone. Tak jak w przypadku większości problemów psychologicznych do specjalistów trafia około 10% osób, które posiadają objawy kliniczne. Często problemy z którymi osoby trafiają do gabinetu mogą mieć przyczynę w PTSD, ale na skutek długotrwałego utrzymywania się problemu rozwijają się u nich objawy przypominające różnej postaci zaburzenia lękowe, zaburzenia depresyjne, adaptacyjne, uzależnienia oraz zaburzenia osobowości – jeśli dolegliwości utrzymują się powyżej 2 lat.
Zmiany pojawiające się w psychice pod wpływem traumatycznego stresu sprowadzają się do czterech obszarów:
- ponownego odtwarzania w myślach i wyobraźni wydarzenia,
- unikania myśli, sytuacji i okoliczności przypominających stresor,
- nadmiernego fizycznego i psychicznego wzbudzania,
- zmiany w myślach i nastroju, które mogą mieć postać trwałego poczucia zagrożenia.
Jakie są szczegółowe kryteria stresu posttraumatycznego?
1. Osoba była narażona na stresujące wydarzenie, które posiadało siłę zagrażającą życiu lub poważnemu uszkodzeniu zdrowia. Do tych wydarzeń można zaliczyć:
– przemoc fizyczną i psychiczną (z uwzględnieniem przemocy domowej, która z uwagi na specyfikę kulturową może trwać nieprzerwanie przez wiele lat), szczególnie dotkliwą dla dzieci wychowujących się w rodzinach z przemocą fizyczną, nadużywaniem substancji psychoaktywnych;
– nadużycia seksualne do których zaliczamy nie tylko gwałty, ale również nakłanianie do różnych aktywności seksualnych (oglądanie przez dziecko osoby dorosłej, która podejmuje aktywność seksualną), usiłowanie gwałtu, zmuszanie do aktywności seksualnych również w stałych związkach i małżeństwach,
– wypadki, katastrofy naturalne, pożary, katastrofy przemysłowe,
– przebywanie w strefie działań wojennych, ataków terrorystycznych,
– nagłą śmierć kogoś bliskiego,
– fizyczny uraz lub zmaganie się z chorobą powodującą zagrożenie życia lub konieczność interwencji medycznych, które wiążą się z tym samym niebezpieczeństwem (np. operacje),
– a także inne sytuacje związane związane z zagrożeniem życia.
2. Występowanie uporczywych wspomnień, które kojarzą się z silną stresogenną sytuacją. Mają postać przebłysków, wspomnień lub wyraźnych obrazów powracających również w snach. Wspomnienia te prowadzą do gorszego samopoczucia, szczególnie wtedy, kiedy osoba zetknie się z sytuacją przypominającą silnie stresujące wydarzenie.
3. Osoba stosuje strategie unikania okoliczności przypominających silny stresor (unikanie miejsc, sytuacji, ludzi, unikanie w myślach – tłumieni myśli i obrazów).
4. Częściowa lub całkowita niezdolność do przypomnienia sobie ważnych okoliczności wydarzenia.
5. Uporczywe objawy zwiększonej psychologicznej wrażliwości, które nie pojawiały się przed działaniem stresora. Należą do nich:
– trudności w zasypianiu, przedwczesne wybudzanie,
– rozdrażnienie, wybuchy złości,
– trudności w koncentrowaniu uwagi,
– nadmierna czujność,
– nadmierna reakcja zaskoczenia.
Aby były spełnione medyczne kryteria PTSD objawy z grupy 2., 3., 4. muszą się pojawić do 6 miesięcy od wydarzenia lub zakończenia oddziaływania stresora.
Stres posttraumatyczny może przybierać bardziej złożony charakter, jeśli trwa przez długi okres czasu i jest powiązany z relacjami interpersonalnymi. Na przykład osoby przebywające przez wiele miesięcy lub lat w niewoli albo w rodzinie w której doświadczały przemocy.
U tych osób rozwijają się dodatkowe objawy tworząc tak zwane COMPLEX PTSD (Złożony Zespół Stresu Pourazowego), występujący w literaturze pod akronimem DESNOS.
Jego cechami charakterystycznymi są:
– zaburzenia w regulacji emocji, które przybierają postać zachowań autodestrukcyjnych, samobójczych, niekontrolowania gniewu, popędów (w tym seksualnego), podejmowanie zachowań ryzykownych,
– zmiany w zakresie uwagi i świadomości (niepamięć części lub niepamięć całości zdarzenia „odcięcie” emocjonalne),
– zniekształcone postrzeganie własnej osoby, przejawiające się w formie poczucia braku skuteczności, poczucia winy, wstydu, niezrozumienia przez innych, nadwrażliwości na zranienie,
– poważne problemy w relacjach, na które składają się trudności w utrzymaniu relacji, brak zaufania, rewiktymizacja lub wiktymizacja innych,
– przewlekłe dolegliwości somatyczne (bóle, objawy z układu krążenia, układu pokarmowego, oddechowego, zaburzenia konwersyjne, zaburzenia seksualne),
– zmiany w postrzeganiu własnej sytuacji, utrwalone poczucie bezradności, utrata pozytywnych myśli na swój temat.
Objawy COMPLEX PTSD wymagają zdecydowania bardziej złożonego leczenia, trwającego często kilka lat.
Badania neurologiczne (neuroobrazowanie) wskazują, że pod wpływem PTSD zachodzą zmiany w różnych obszarach mózgu:
– w hipokampie odpowiedzialnym za pamięć następuje zmiana jego objętości, zmniejszenie plastyczności synaps i zahamowanie naurogenezy, prowadzące do pogorszenia jakości pamięci,
– zwiększenie objętości ciała migdałowatego odpowiedzialnego za regulację emocji,
– zmiany w obszarze kory czołowej odpowiedzialnej za kontrolę impulsów.
Warto pamiętać, że u 50% osób u których rozwija się PTSD objawy ustępują nieleczone, dopiero po kilku latach, u 10-20% osób nie ustępują bez leczenia. U osób, które nie rozwijają objawów po stresie traumatycznym lub u osób u których PTSD ustępuje samoistnie, występuje szereg czynników mających właściwości profilaktyczne:
– poznawcze umiejętności powiązane z odpowiednim nadawaniem znaczeń,
– umiejętności radzenia sobie z emocjami i przetwarzaniem emocjonalnym zdarzeń,
– umiejętność konfrontowania się ze stresogennymi bodźcami (nie stosowanie strategii unikania),
– wsparcie społeczne,
– rozpoznanie na wczesnym etapie nasilonej reakcji stresowej i podjęcie wczesnego wsparcia i specjalistycznej interwencji,
– możliwość zadbania o bezpieczeństwo na wielu poziomach, nie tylko na poziomie fizycznym, ale również na poziomie psychologicznym (w tym interpersonalnym), ekonomicznym.
Jedną z najskuteczniejszych metod leczenia PTSD jest terapia poznawczo–behawioralna z uwzględnieniem metody przedłużonej ekspozycji. W ostatnich latach trwają badania, wskazujące, że korzystne jest również leczenie farmakologiczne środkami przeciwderesyjnymi (SSRI). Najbardziej rokujące jest połączenie leczenia farmakologicznego i psychoterapeutycznego z użyciem metod o potwierdzonych nauką dowodach. W przypadku leczenia COMPLEX PTSD leczenie wymaga wdrożenia dodatkowych procedur ukierunkowanych na leczenie problemów z obszaru zaburzeń osobowości.
Dla Akademii Terapii Motywującej opracował Cezary Barański.