Odzwierciedlenie: najsilniejsze narzędzie współpracy z człowiekiem

W literaturze odzwierciedlenie określane jest jako mirroring, refliecting. Znajduje podstawowe miejsce w kilku najważniejszych koncepcjach psychologicznych.

Carl Rogers w psychologii humanistycznej używał odzwierciedlenia komunikującego empatię wobec klienta. Twórcy koncepcji Mentalizacji (Mentalisatnion Based Treatment  – MBT) korzystają z odzwierciedlania stanów umysłu celem zrozumienia i uaktywnienia procesów mentalnych.

W Porozumieniu Bez Przemocy (Non Violent Communication – NVC) używane jest jako jeden z podstawowych komunikatów dotyczących przeżywanych własnych lub cudzych uczuć. Donald Winnicott w koncepcji Wystarczająco dobrego rodzica podkreśla odzwierciedlanie jako jeden z najważniejszych aspektów opiekuńczo-wychowawczych, co można zobaczyć w badaniach dra Edwarda Tronicka oraz w metodzie Dialogu Motywującego (Motivational Interviewing – MI), służy jako podstawowy komunikat wspierający proces motywacji.

Odzwierciedlenie to jedno z narzędzi pracy nad zmianą w większości nurtów terapeutycznych, zarówno w podejściu systemowym, psychodynamiczym, poznawczo-behawioralnym, opartym na rozwiązaniach, narracyjnym, odzwierciedlanie znajduje swoje miejsce.

Odzwierciedlanie to również podstawowy komunikat w wychowaniu, wspieraniu, pomocy psychologicznej. To zjawisko, które występuje  naturalnie w przestrzeni interpersonalnej.

To także narzędzie, które służy postawie empatycznej i pracy nad budową relacji. Odzwierciedlanie jest wpisane w empatyczną rozmowę, pomaga zrozumieć perspektywę drugiego człowieka, jest najprostszym narzędziem komunikacji troski i współczucia. Pokazuje, że druga strona jest słuchana i rozumiana.

Może być używane również w stosunku do samego siebie – jako korzystna alternatywa w pracy nad zmianą poczucia własnej wartości. Może służyć jako remedium wobec autokrytyki, autoironii, negatywnego oceniania siebie, negatywnych przekonań („jestem bezwartościowy, nie zasługuje na miłość”).

Mechanizmy odzwierciadlania znajdują reprezentację w strukturach neuronalnych. Badania wskazują na znaczącą rolę neuronów lustrzanych w tym procesie, które przy wyższym poziomie empatii zwiększają poziom aktywności.

Badania prowadzone na uniwersytecie w Nowym Meksyku w USA pokazują jednoznacznie, że umiejętne odzwierciedlanie posiada szerokie spektrum oddziaływania w pomocy psychologicznej:
– silniejszego sojuszu między osobami,
– do zaangażowania w proces współpracy,
– do gotowości w pracy nad zmianą zachowania,
– do zwiększenia motywacji w niemalże każdym obszarze życia,
– obniża poziom lęków i oporu,
– zachęca do samodzielnej eksploracji trudności,
– skłania do rozwijania narracji o trudnościach,
– ułatwia pracę nad rozwiązywaniem ambiwalencji podtrzymujących trudność,
– zwiększa samoocenę i poczucie skuteczności,
– zmniejsza ryzyko drop-outów pozwalając przez dłuższy czas na kontakt z osobą i tym samym na wprowadzenie większej ilości zmian,
– lepszej oceny specjalistów przez ich klientów i pacjentów.

Odzwierciedlenia są formułowane w reakcji na wypowiedź współrozmówcy. Oddają to, co zostało bezpośrednio wyartykułowane przez drugą osobę, ale mogą również wskazywać na aktywność umysłową, która nie została zwerbalizowana. Przykładem może być odzwierciedlenie intencji lub emocji, które stoją za określoną decyzją lub dążeniem.

Dobry rozmówca lub sprawny terapeuta słuchając osobę z empatią może odnaleźć w treści wypowiedzi wiele ważnych informacji, które może odzwierciedlić w zależności do potrzeby rozmówcy.

Treść każdego komunikatu składa się z wielu zwerbalizowanych lub niewypowiedzianych informacji.

Schultz von Thun zwracał uwagę na następujące płaszczyzny komunikacji: treści, relacji, ujawniania siebie, apelu.

W komunikacie „Nie pójdę więcej do tej pracy”

  • na poziomie treści znajduje się konkretna informacja – od jutra nie idę do pracy;
  • na poziomie relacji – za szefem nie przepadam, współpraca z ludźmi fatalnie się układa;
  • na poziomie ujawniania siebie – jestem zmęczony, sfrustrowany, boję się;
  • zawiera apel – wesprzyj mnie, pomóż mi znaleźć alternatywę.

Wypowiedziana myśl z reguły zawiera wiele informacji „między wierszami”, również o potrzebach, chęciach (niechęciach), uczuciach, planach, itd,

Na przykład informacja od nastolatka „Mam Cię dość” może komunikować:
jestem sfrustrowany Twoimi uwagami, karami, ograniczeniami,
– nie umiesz rozmawiać ze mną i nie patrzysz z mojej perspektywy,
– jestem przeciążony wieloma sprawami, a Ty mi jeszcze dokładasz,
– zezłościło mnie to, co mówisz, boję się Ciebie,
– czuję się samotny i niezrozumiany,
– Twoje słowa są dla mnie raniące,
– nasza relacja się od dłuższego czasu pogarsza, nie umiem z Tobą rozmawiać,
– zmień coś w naszej relacji.

W zależności od tego jaki jest kontekst rozmowy, na co chcemy zwrócić uwagę, na czym zależy rozmówcy, musimy w sposób empatycznie–odzwierciedlający uwzględnić różne aspekty tego, co się dzieje w umyśle młodego człowieka, aby udzielić adekwatnej odpowiedzi. Nawet jeśli odpowiedź miałaby zobrazować nasze słabości, przyznanie sie do odpowiedzialonści: to co powiedziałem, było nietrafione, powinienem inaczej na to spojrzeć.

Inny przykład:

Jeśli dorosła osoba nadużywająca substancji mówi „To moja sprawa ile piję” – może to oznaczać:
– nie mam do Ciebie zaufania, aby o tym rozmawiać,
– denerwują mnie Twoje pytania,
– zbyt wcześnie dotykasz drażliwego dla mnie tematu, nie mam gotowości do rozmowy, potrzebuję czasu,
– obawiam się, problem jest duży, wielokrotnie nad tym się zastanawiałem i nie wiem co dalej,
– wiele osób próbuje mnie konfrontować z tym problemem, Ty robisz podobnie.

Każdą z tych hipotez możemy odzwierciedlić, ale nie każda będzie adekwatna na danym etapie współpracy. Aby sformułować odpowiednie odzwierciedlenie, należy uwzględnić również poziom zaufania, zakres współpracy, gotowość rozmówcy i być może zewnętrzny przymus oraz dotychczasowe przykrości jakich doświadczył od innych osób. Niewłaściwie dobrana hipoteza, nieadekwatnie ubrana w słowa szybko spotka się z odpowiedzią przeczącą, czasem z milczeniem i wycofaniem. Nie zawsze musi to oznaczać obniżenie jakości współpracy. Jest to sygnał dla prowadzącego, aby: wycofać się, przyznać rację, przyznać się do błędu, skorygować wypowiedź, sprawdzić oczekiwania. Błędem w sztuce będzie trwanie przy własnej perspektywie, pomimo niezgody współrozmówcy.

W podejściu dialogu motywującego scharakteryzowana jest typologia odzwierciedlania. Odzwierciedlenia mogą występować w wielu odsłonach.

Korzystając z powyższego przykładu, można sformułować:
– odzwierciedlenie proste (zwracające uwagę na emocje, potrzeby, myśli, dążenia): denerwuje cię ten temat; masz dość zwracania uwagi; ludzie wywierają presję na ciebie; masz inne potrzeby w tym momencie, chciałbyś…
odzwierciedlenia złożone (wskazujące inny ukryty przekaz kryjący sie pod odpowiedzią) temat jest istotny, ale w tym momencie nie chcesz go poruszać, słychać jakbyś omawiał ten temat wielokrotnie,
– odzwierciedlenie wartości (zależy ci na.., ważne jest dla ciebie, aby…),
odzwierciedlenie ambiwalencji (z jednej strony nie chcesz rozmawiać, z drugiej strony inne osoby martwią się o ciebie; masz dość tematu, inni cię naciskają),
– odzwierciedlenie wzmocnione (przejaskrawia wypowiedź osoby w celu subtelnego wskazania nieadekwatności w wypowiedzi): ten temat nie ma żadnego znaczenia; jest nieistotny w twoim życiu.

Dialog Motywujący jest podejściem, które bardzo dokładnie konceptualizuje odzwierciedlenie na podbudowie wielu naukowych badań. Badania te wykazały zdecydowanie większą skuteczność specjalistów, którzy w swoim repertuarze pracy posiadali dużą umiejętność odzwierciedlania stanów umysłu swoich klientów. Wysoki poziom umiejętności odzwierciedlających pozwala na prowadzenie rozmowy wyłącznie tą metodą, szczególnie na etapie budowania motywacji. To jedna z najsilniejszych metod oddziaływania, niwelująca opór, pozwalająca na pracę w każdym kontekście wsparcia.

Opracował:
Cezary Barański