Jak działa? Kiedy się uaktywnia? Po czym go rozpoznać? Kiedy potrzebne jest wsparcie specjalisty?
Lęk to najbardziej powszechne odczucie, zbudowane na fundamencie obawy, wzmocnione przez naturalne mechanizmy neurobiologiczne, a jego podstawowe cechy to: irracjonalność i unikanie. Zjawisko to towarzyszy nam na każdym etapie życia, pojawia się niemalże w każdych okolicznościach i może zostać wywołane samoczynnie, ale niestety nasza umiejętność panowanie nad nim – choć mamy do tego wszystkie zasoby – jest ograniczona przez wiele czynników.
Lęk to mechanizm niemalże taki sam jak strach, ale pojawia się ze zwiększoną siłą, w nieuzasadnionych okolicznościach i jest trudniejszy do opanowania. Umysł uaktywnia się w sytuacjach przypominających lękorodne wydarzenia z przeszłości i wysyła sygnały ostrzegawcze, aby ponownie nie doszło do niebezpieczeństwa. Niestety nasza świadomość nie odbiera informacji, że jest to jedynie wspomnienie przeszłości.
Tendencje do lękowych reakcji są tym silniejsze, im mniej przewidywalne jest otoczenie: obiektywne zagrożenie chorobą, kryzysem zdrowotnym, społecznym, ekonomicznym. W sytuacji niebezpieczeństwa często się organizujemy i działamy, wtedy lęk chwilowo opada, ale później ma tendencję do silniejszego uaktywniania się, szczególnie kiedy zagrożenie nie mija.
Lęki towarzyszą niemalże każdej dolegliwości psychicznej i wielu problemom somatycznym oraz społecznym. Współwystępują z wieloma emocjami. Nawet w okolicznościach powodujących smutek, często po głębszym ich rozeznaniu okazuje się, że pod powierzchnią kryje się lęk, który doprowadza nas do wycofania się z aktywności, co w konsekwencji powoduje obniżony nastrój, osamotnienie, ograniczoną możliwość samorealizacji.
Lęk poprzedza wstyd, który jest nadmierną obawą przed oceną, krytyką, potępieniem w relacjach społecznych. Lęk równie często współwystępuje ze złością, gniewem i agresją. Napięcie związane z przekraczaniem przez innych naszych granic, w pierwszym odruchu prowadzi do niepokoju, który pokrywany jest szybko gniewem.
Obawa przed upokorzeniem, podporządkowaniem się innej osobie staje się lękiem i skłania do agresji. Bezradność wobec presji własnej lub innych, która jest manifestacją różnych przymusów i powinności powoduje lęk przed przyznaniem się do słabości, bycia gorszym, słabszym, nieporadnym.
Lęk jest również mechanizmem uruchamiającym najpoważniejsze dolegliwości psychiczne – psychozy, schizofrenię. Duża obawa przed przejęciem kontroli nad umysłem przez innych, przed przejęciem kontroli przez „obce istoty”, przed obrazami i głosami, które wymykają się spod kontroli, przed dyskomfortem jaki w tych sytuacjach wzbudza lęk, uruchamia objawy wytwórcze. Najnowsze teorie wskazują, że reakcje psychotyczne są formą obrony przed nasilającym się lękiem. Niestety, objawy wytwórcze mogą stanowić dodatkowe żródło lęku, wzmacniajac mechanizm sprzężenia zwrotnego i rozwój choroby.
Lęk jest objawem osiowym w dolegliwościach typu nerwice, zaburzenia lękowe, lękowo–depresyjne, psychotyczne, PTSD, obsesyjno–kompulsywne.
Jednym z najczęstszych mechanizmów lękowych jest nadmierna, wyuczona obawa przed oceną społeczną: porównywaniem, krytyką, osądzaniem.
Uczucie to powoduje, że człowiek unika nie tylko różnych sytuacji, miejsc, okoliczności, ale również unika pewnych myśli, zatraca kreatywność, funkcjonuje z wrażeniem jakby coś miało się wydarzyć w konfrontacji z rzeczywistością, która nie budzi już zagrożenia – tylko wywołana jest wspomnieniami przeszłości.
Przy „wyjściu poza własną głowę”, kiedy udaje nam się spojrzeć z zewnętrznej perspektywy, dostrzegamy irracjonalny charakter, bezsens lęku. Dzieje się to kiedy jesteśmy bardziej rozluźnieni, zdystansowani, bezpieczni. Gdy poziom stresu zaczyna się nieznacznie podnosić lęk wraca. Człowiek z pozycji scenarzysty treści własnego umysłu, staje się znów aktorem miotanym zachciankami reżysera.
Czemu tak się dzieje? Lęki działają szybciej niż myślimy. Są mechanizmem zautomatyzowanym, który potencjalnie służy zabezpieczeniu nas przed ryzykiem zbyt długiego procesu analizy informacji. Dlatego potrzebujemy kilkudziesięciu godzin jazdy na kursie, aby nasze umiejętności operowania przyrządami w samochodzie stały się podświadome, aby mózg miał więcej czasu i zasobów na analizę sytuacji na drodze. Niestety automatyzm ten w radzeniu sobie z napięciami psychicznymi działa na naszą niekorzyść. Przy każdym jego odtworzeniu staje się szybszy i z czasem silniejszy, zwiększając tendencję do unikania, wzmacniając sprzężenie zwrotne, gdzie unikanie, staje się przyczyną kolejnego nieprzyjemnego wzbudzenia.
Lęk, tak jak wiele innych emocji, których unikamy, ma tendencje do generalizowania. Jeśli unikamy pewnych miejsc i osób, ponieważ zostaliśmy skrzywdzeniu w określonej sytuacji, to elementy przypominające tę sytuację będą wywoływać dyskomfort skłaniający do uniku. Przy odpowiedniej dozie czujności tych sytuacji będzie coraz więcej i w ten sposób lęk zaczyna się generalizować. Mechanizm generalizacji przejmuje kontrolę nad kolejnymi terytoriami naszego wewnętrznego świata.
Lęk ma tendencję do nawracania w stresie, w przemęczeniu, w konfliktach, w sytuacji kiedy różne potrzeby są niezaspokojone: sen, głód, bezpieczeństwo, przynależność.
Zlękniony umysł to taki, który nadmiernie często przetwarza narracje wywołujące lęk lub przywołuje obrazy, które wzbudziły w przeszłości silny strach.
Nadmierne niepokoje służyły kiedyś do przetrwania, chroniąc człowieka przed zagożeniami przyrody. Zachowały się w mechanizmach neuronalnych do dziś, informując w wielu okolicznościach o niebezpieczeństwie. W takich sytuacjach musimy sprawdzać: czy lęk faktycznie mówi o zagrożeniu? Jeśli tak, to podjąć działanie, które zabezpieczy nas przed niebezpieczeństwem? Jeśli nie, to poszukać sposobu na ukojenie napięcia.
Najczęściej spotykane mechanizmy lękowe w pracy klinicznej to:
- Fobie, które powiązane są z nasiloną obawą przed konkretnymi rzeczami lub zjawiskami (m.in. zwierzęta – owady, określone miejsca – windy, zjawiska przyrodnicze – burze, sytuacje – pobieranie krwi). Myśli i obrazy przywołują automatycznie pewne zdarzenie, które wystąpiło w sytuacji ograniczonego bezpieczeństwa, zagrożenia realnego lub wyobrażonego, ryzyka utraty życia.
- Fobie społeczne, silnie powiązane są z wychowaniem, szkołą, nadmiernym rygoryzmem i krytyką otoczenia, często z agresją i przemocą. Otoczenie podtrzymuje fobie społeczne w wyniku mechanizmu dodatniego sprzężenia: lęk powoduje wycofanie z kontaktów; otoczenie zwraca uwagę na osobę, która się wycofuje, a to powoduje zwiększony dyskomfort i skłania do ponownego unikania kontaktu.
- Zaburzenia lękowe napadowe powstają wskutek monitorowania i nadawania znaczeń często neutralnym sygnałom płynącym z organizmu. W wyniku nadmiernych, często katastroficznych wizji sygnały te przybierają formę zawału, guza, wylewu. W wyniku działania mechanizmów sprzężonych, lęk pobudza autonomiczny układ nerwowy, powoduje wyrzut kortyzolu, adrenaliny, które wywołują silniejszą akcję serca, dyskomfort w innych częściach ciała i stają się dodatkowym sygnałem poddawanym interpretacji nasilającej lęk.
- Zaburzenia stresu pourazowego (PTSD), które są napędzane przez przebłyski wspomnień, obrazy dramatycznych przeżytych sytuacji, które realnie zagrażały życiu. W wyniku przeżytej traumy dźwięki, obrazy, reakcje fizjologiczne, doznania z ciała, mogą aktywować wspomnienie, zbliżone wrażeniem do pierwotnej sytuacji traumatycznej. Mechanizmem podtrzymującym jest unikanie tych doznań. Im szersza skala unikania tym większa generalizacja i konieczność unikania coraz większej liczby rzeczy. Lęk przed powtórnym przeżyciem traumatycznej sytuacji podtrzymuje mechanizm.
- Zaburzenia lękowe uogólnione (GAD), które z reguły nie mają tak silnego przebiegu jak w powyższych zaburzeniach, mogą dotyczyć wielu sytuacji. Lęk (wolnopłynący w GAD) może towarzyszyć człowiekowi przez większą część dnia, często przez wiele lat życia. Treści lęków dotyczą: przyszłości, przeszłości, relacji z innymi ludźmi. Mechanizmem podtrzymującym lęk w tym zaburzeniu jest częste zmartwianie się wywoływane najczęściej przez pytanie a co jeśli …
- Wtórne lęki („meta lęki” – lęki na temat lęków) – w zaburzeniach lękowych dodatkowe znaczenie ma również lęk przed lękiem, który prowadzi do obaw przed chorobą psychiczną wywołaną nadmiernym lękiem wymykającym się spod kontroli.
Warto mieć na uwadze, że lęki mogą być podtrzymywane przez sytuację w której znajduje się dana osoba, związek przemocowy, mobbing w pracy, stałe zagrożenie zdrowia kogoś bliskiego lub własne. Czasem zniwelowanie obiektywnego zagrożenia powoduje, że mózg prowokuje lękowe myśli i uaktywnia niepokój z uwagi na nieprzepracowane doświadczenie i brak narzędzi do adaptacji w nowej sytuacji.
Największą skuteczność w zaburzeniach lękowych ma terapia poznawczo-behawioralna w połączeniu z metodami motywacji, w tym z Dialogiem Motywującym. Zaburzenia lękowe mogą być również leczone farmakologicznie, w ramach terapii wspomagającej oddziaływania psychoterapeutyczne. W przypadku poważniejszych zaburzeń (objawów psychotycznych) leczenie farmakologiczne jest niezbędne.
Opracował Cezary Barański, Akademia Terapii Motywującej, na podstawie:
Umysł ponad nastrojem C.A. Padesky, D. Greenberger;
Terapia poznawcza zaburzeń lękowych, A. Wells;
Neuronauka na tropie źródeł lęku, J. Le Doux.