Motywacja to stan psychiczny, który został wzbudzony określoną potrzebą (m.in. bezpieczeństwa, bliskości, zaangażowania, uznania). Co ma wpływ na naszą motywację? Jakie elementy składają się na stan motywacji?
Motywacja zawiera kilka elementów:
- podstawowy motywator, który uruchamia chęć do zmiany („potrzebuję tego”) w towarzystwie ważnego powodu,
- ufność we własne możliwości (zdolność do zmiany „wiem że potrafię”),
- gotowość do rozpoczęcia („zależy mi na wprowadzeniu zmiany”)
- uaktywnienie zasobów, pojawia się plan i decyzja („wiem kiedy i wiem jak wprowadzę zmianę”).
W naturalny sposób motywacja zostaje wzbudzona w momencie, kiedy ważne potrzeby nie są zaspokojone lub kiedy ludzkie działanie nie idzie w parze z preferowanymi wartościami i przekonaniami. Im więcej zaspokojonych potrzeb podstawowych (potrzeby fizjologiczne i potrzeby bezpieczeństwa) tym więcej pojawia się różnorodnych motywacji wywołanych potrzebami posiadania, potrzebami relacyjnymi, oraz potrzebami poznawania i samorozwoju.
Co najczęściej wyzwala motywację?
- Stres.
Najważniejszym powodem zmiany motywacji jest stres, który wywołuje dyskomfort psychiczny, problemy zdrowotne, brak satysfakcji z pracy, życia, relacji. Na zmiany i poszukiwanie pomocy decyduje się wielu ludzi w czasie choroby, problemów emocjonalnych, ryzyka rozpadu związku, zagrożenia utratą pracy, niezaliczenia egzaminu. Badania pokazują, że większość ludzi dokonuje ważnych zmian w istotnych obszarach życia dopiero w czasie przeciążenia stresem. Nieprzyjemny stres (dystres) może być do pewnego momentu motywujący, po przekroczeniu określonej granicy dochodzi do dezorganizacji i motywacja do działania spada – zbyt wiele materiału do opanowania tuż przed samym egzaminem; wystąpienie przed wymagającym audytorium i obawa przed kompromitacją; przeciążenie pracą zawodową, które powoduje zdrowotne konsekwencje.
- Wychowanie i kulturowy kontekst, które tworzą coraz więcej presji i oczekiwań, ograniczają umiejętność antycypowania konsekwencji kumulującego się stresu, utrudniają kontakt z potrzebami i przeprogramowują człowieka jedynie na motywację zewnętrzną.
- Krytyczne wydarzenia życiowe – utrata partnera/ki, pracy, traumatyczne wydarzenia, ciężka choroba, ciąża, nowy związek wywołują motywację do zmiany.
Dochodzi do zmiany priorytetów życiowych:
– priorytet zarabiania pieniędzy przekształca się w dbanie o relacje;
– wartość prestiżu społecznego przekształca się w troskę o zdrowie;
– lęk przed oceną innych zostaje przeformułowany w koncentrację na samorozwoju;
– troska o siebie zmienia się w troskę o inną bliską istotę,
– poszukiwanie wrażeń ewoluuje w potrzebę dawania bezpieczeństwa.
Oczywiście nie zawsze krytyczne wydarzenia będą wywoływać motywację, a jeśli motywacja do zmiany powstanie, to nie koniecznie musi być ona konstruktywna. Rozstanie może wywołać brak zaufania do ludzi i lęki przed bliskością, izolację społeczną. Zdecydowanie częściej dokonujemy radykalnych zmian w obrębie priorytetów życiowych w kryzysie lub po nim, niż przed jego wystąpieniem. Nasz gatunek w mniejszym stopniu dokonuje zmian na skutek antycypacji niekorzystnych wydarzeń.
Umiejętność przewidywania długoterminowych konsekwencji naszych działań jest mniejsza, kiedy w grę wchodzi potrzeba szybkiej gratyfikacja w postaci: uśmierzania stresu, zarabiania pieniędzy, zażywania substancji psychoaktywnych, seksu, hazardu. Tendencja ta na wielu poziomach ludzkiej działalności pokazuje, że tworzymy za mało długoterminowych scenariuszy, mających zapewnić nam bezpieczeństwo. Na poziomie globalnym obrazują nam to kryzysy finansowe, epidemie, konflikty militarne, zagrożenia ekologiczne, a na poziomie indywidualnym uzależnienia, choroby, agresja.
Zatem do zmiany motywacji dochodzi bardzo często, kiedy do drzwi stuka lęk, uświadamiający, co leży w sferze naszych zaniedbanych potrzeb i wartości. Umiejętność skutecznej motywacji zapewne skłoniłaby nas do przewidywania przyszłości i podejmowania działań zabezpieczających przed realnym niebezpieczeństwem.
Nie pozwala nam jednak na to kilka rzeczy:
– brak wzorców u opiekunów,
– brak odpowiedniej psychologicznej edukacji,
– system edukacji zbudowany na ocenie,
– rodzicielska presja na osiąganie sukcesów,
– wyścig do kariery,
– brak kontaktu ze swoimi potrzebami poprzez naukę tłumienia i ukrywania swoich uczuć.
Ocena poznawcza polega na świadomej analizie różnych czynników. Może być wykonywana na wielu poziomach. Typowa ocena poznawcza, to bilans zysków, związanych ze szkodliwym zachowaniem i strat związanych z rezygnacją z owego zachowania oraz analiza korzyści płynących z nowego zachowania i kosztów jego wdrożenia.
Przykład: Spożywam alkohol ponieważ łagodzi napięcie, ułatwia kontakty towarzyskie, daje przyjemność, jednocześnie powoduje problemy zdrowotne i zawodowe. W zastępstwie mogę uprawiać sport, który będzie obniżał stres, poprawi moją kondycję i zdrowie, ale będzie się wiązał z nieprzyjemnym wysiłkiem, być może wstydem, mierzeniem się z własną słabością. Badania pokazują, że rozważanie wszystkich za i przeciw powoduje od 30-60% zmian (prowadzących do powrotu do zdrowia) w zakresie używania substancji psychoaktywnych.
Ocena poznawcza może być dokonywana na inne sposoby:
– porównywanie się z innymi, ważnymi osobami,
– poszukiwaniem obiektywnych źródeł informacji,
– omówieniem problemy ze zaufaną osobą, specjalistą,
– analiza długoterminowych korzyści,
– spoglądanie na własne trudności z metaperspektywy lub z perspektywy innej osoby,
– wyobrażenia o charakterze spekulatywnym (o charakterze „jak gdyby”),
– badanie zgodności zachowania z wartościami (palenie marihuany a sprawność intelektualna),
– ocenianie zachowania w kontekście możliwości realizacji celów, czy utrzymania relacji.
- Dostrzeżenie negatywnych konsekwencji.
Ta kategoria pojawia się w poprzednich punktach, z uwagi jednak na częstotliwość jej występowania w pracy psychologicznej została wyodrębniona jako oddzielny element.
W przypadku zachowań ryzykownych zawsze pojawiają się konsekwencje (psychologiczne, społeczne, finansowe, zawodowe, zdrowotne). Bardzo korzystne jest, kiedy regularny użytkownik środków odurzających sam dostrzega konsekwencje i wyciąga z nich wnioski. Sytuacja się komplikuje, kiedy to otoczenie próbuje rozliczać osobę uzależnioną z poniesionych strat.
Wiele szkół terapeutycznych bazuje na omawianiu konsekwencji związanych zachowaniem agresywnym, uzależnieniem od narkotyku, patologicznym graniem. Ciekawe jest to, że w przypadku innych problemów psychicznych nie kładziemy takiego nacisku na „rozliczanie się” ze strat (w depresji, lękach, psychozach, ADHD). Temat staje się jeszcze bardziej złożony, kiedy uwzględnimy, że zachowania ryzykowne wywołują więcej lęków przed oceną, co skłania do ukrywania problemów.
- Pozytywne i negatywne reakcje otoczenia również wpływają na motywację.
Badania nie pozostawiają wątpliwości – relacje z drugim człowiekiem stanowią najsilniejszy bodziec motywujący do zmiany. Zachęty, wsparcie, okazywanie bliskości, empatii, nagradzanie, stawianie granic, wycofywanie przywilejów. Specjalista może dowartościować wysiłki pacjenta, wskazując na starania, intelektualną pracę, chęci, zainwestowany czas w podejmowane próby. Należy uwzględnić to, że niektóre problemy wywołują nadmiar społecznych sankcji w przypadku dzieci – chociażby niewinne, jednorazowe wagary pociągają za sobą cały wachlarz nieprzyjemności.
Doświadczenie niewspółmiernych kar w stosunku do przewinienia zazwyczaj nie wywołuje trwałej zmiany zachowania. Rodzi smutek, przykrość i prowadzi do buntu. Koncentracja na pozytywach i wzmacnianie zasobów powinno przeważać. Ciekawostką jest to, że bez profesjonalnego wsparcia wiele osób radzi sobie z klinicznymi problemami (lękami, depresją, walką z nałogiem). Wielu z nich relacjonuje spotkanie na swojej drodze ważnej osoby – duchowego autorytetu, motywującego partnera, oddanego przyjaciela lub wymagającego, ale sprawiedliwego przełożonego.
Badania dotyczące motywacji pokazują, że jest ona konstruktem bardzo złożonym. Nie jest możliwe, aby spotkać dwie osoby, które będą podlegały identycznym mechanizmom motywacji. Motywacja zmienia się w trakcie dnia w zależności od nastroju, poziomu zaspokojenia potrzeb, zmęczenia; w trakcie miesiąca, w zależności od tempa pracy, ilości obowiązków; w trakcie życia, w związku ze zmieniającymi się przekonaniami, życiowymi priorytetami, zrealizowanymi celami, chęcią rozwoju. Zdecydowany wpływ mają na nią spotykane osoby, ich poziom atrakcyjności, profesjonalizmu, empatii, uczuć, którymi ich darzymy. Łatwo dostrzec jak zmienia się motywacja w czasie samotności, niepokoju i braku wsparcia.
Opracował Cezary Barański, dla Akademii Terapii Motywującej, na podstawie:
W. R. Miller, S. Rollnick Dialog Motywujący – Jak pomóc ludziom w zmianie.